اجزای تار از چه جنسی ساخته شده است؟
ساز تار احتمالا صدای طنین انداز این الت موسیقیایی برای شما جذابیت های خاصی داشته باشد. کمتر کسی را میتوان نام برد که در موسیقی سنتی ایرانی کار کرده باشد و از صدای زیبای این ساز لذت نبره باشد. سازی که از سازه های زخمه ای مقید است در این ساز از استخوان، چوب، پوست و زه یا بهترس اینطور بگویم از روده تابیده چارپایان و فلز استفاده شده است. به جرات میتوان گفت ساز تار یکی از ساز های موسیقی ملی و سنتی ایران و ایرانیان بوده است.
نوازنده ساز تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دسته تارطرف چپ و کاسه طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد. نوازنده سر انگشت های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دسته تار بسته شده اند حرکت می دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه میزند.
جمله ای در هنر نوازندگی وجود دارد که می گوید: بهترین ساز آن سازی است که نوازنده احساس کند این ساز در آغوش و دستان او به راحتی قرار گرفته و صدایی طبیعی و مطبوع نسبت به ذائقه فرهنگی او به وجود می آورد.
و الحق که با نگاهی در بین سازها در خواهیم یافت که تار یک چنین سازی است. نغمه هایی بسیار روح انگیز دارد و وقتی در آغوش نوازنده اش قرار می گیرد گویی که این چوب و پوست از روح نوازنده خود جان می گیرند و زنده می شوند. تار یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است که به آن وتر نیز گفته می شود.
کاسه تار: تار دو کاسه از هم جدا دارد که از وسط به هم چسبیده می‌شوند. یک کاسه بزرگتر و یک کاسه کوچکتر که برای ساخت هر دو کاسه از چوب یک تکه درخت توت استفاده میشود و سازنده تار درون آن را با مغار خالی می‌کند.
تار از سازهای زهی و ایرانی است که با زخمه نواخته میشود. تار در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی کلاسیک این کشورها و بخش‌ها رایج است.واژه تار خودش در فارسی به معنی رشته است. هرچند که ممکن است معنی یکسانی در زبانهای تحت تاثیر فارسی و یا دیگر زبانهای ایرانی تبار مثل کردی داشته باشد. این باعث شده است که کارشناسان ایرانی بر این باور باشند که تار ریشه مشترکی میان همه اقوام ایرانی تبار در جایی که از سوی ایرانیکا با قاطعیت به نام قاره فرهنگی ایرانیان نامیده شده دارد.
در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود.
تار در لغت ایرانی به معنی زه، سیم و از لحاظ ساز شناسی از گروه سازهای زهی مضرابی است.بنابر روایتی تار از زمان فارابی(حدود سال ۲۶۰ هجری – سال ۳۳۹ هجری) موسیقیدان معروف ایرانی وجود داشته و بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفته است . بر این اساس نمونه سلف تار مربوط به عهد صفوی ( سال ۱۰۸۰ هجری ) در تصویر بالا مربوط به نقاشی های کاخ هشت بهشت اصفهان مشاهده می شود . دو تصویر که یکی در سال ۱۷۷۵ میلادی و دیگری در سال ۱۷۹۰ میلادی در شیراز از تار نقاشی شده است نشان می‌دهد نواختن این ساز در دورۀ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بوده است. با این همه، نام نوازندۀ مشخصی از این ساز در منابع دورۀ زندیه دیده نمی‌شود و از این‌رو، احتمالاً این ساز در آن دوره نام دیگری داشته است.ساز ِ تار با شمایل و مشخصات کنونی (کاسه و نقاره شبیه به دل روبروی هم، با دسته‌ای متصل دارای ۶ سیم طبق تصویر بالا) از زمان قاجار دیده شده است. مرتضی حنانه (استاد موسیقی ایرانی) در کتاب گامهای گمشده، تار را ساز ملی ایرانیان میداند.مرحوم روح الله خالقی (استاد موسیقی ایرانی) در کتاب سرگذشت موسیقی می‌گوید: ساز (تار) بهمراه نام سازهایی دیگر در شعر فرخی سیستانی شاعر ایرانی (۳۷۰-۴۲۹) ذکر شده است (هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ * هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار). ساز تار ساخته و پرداخته ذوق ایرانی است (منحنی و قوس‌هایی که در ساخت تار دیده میشود در خوشنویسی و نقاشی و مینیاتور و معماری ایرانی جاری و ساری است) و طی سالهای متمادی کامل و کاملتر گشته است. آخرین اصلاحات توسط درویش خان استاد موسیقی ایرانی(۱۲۵۱تهران_۲ آذر ۱۳۰۵تهران) با افزودن سیم ششم جهت تکمیل و وسعت دامنه صوتی تار انجام پذیرفته است. تار دارای ۲۸ پرده است (یعنی کمتر از سه اکتاو). آخرین الگوی منحصربه‌فرد ساخت تار نیز متعلق به سازگر مشهور ایرانی استاد یحیی دوم(۱۲۵۴-۱۳۱۰ه. ش) میباشد چه به لحاظ شاخص فنی و چه از لحاظ ذوقی همچنان که گره چوب را به شکل متقارن روی کاسه تار (در اصطلاح چهار گل) طراحی مینموده است. جنس چوب کاسه تار از درخت توت، دسته آن گردو میباشد.
دسته ساز تار معمولا ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر است که بر کناره های جلوی آن دو روکش استخوانی کار گذاشته شده است در انتهای دسته تار جعبه ای تعبیه شده که ب ه جعبه گوشی معروف است، که از هر طرف آن سه گوشی بر سطوح جانبی این جعبه قرار داده شده که سیم های تار را به دور آنها می پیچند.
تعداد سیم های تار شش عدد است که از آخر کاسه یا شکم شروع شده و از روی خرک که به منظور بالا نگاه داشتن سیم ها بر روی پوست قرار گرفته می گذرد. این شش سیم در تمام طول دسته کشیده شده و به داخل جعبه گوشی ها رفته و به دور آنها پیچیده میشود.
اجزای تشکیل دهنده ی ساز تار
کاسه‌ی طنینی: دو کاسه که از چوب یک تکه ساخته میشود و حالتی گلابی شکل دارد که یکی از کاسه‌ها از دیگری بزرگتر است و به کاسه‌ی کوچک نقاره می‌گویند. چوب کاسه‌ی طنینی معمولا چوب درخت توت است. یک طرف کاسه باز است و روی آن پوست کشیده میشود.
پوست تار: کاسه‌ی طنینی از یک طرف بسته است و از طرف دیگر باز است و روی آن را پوست می‌کشند. این پوست از قسمت نازک پوست چهارپایان (معمولا بز و بره) انتخاب و تهیه میشود.
برخی متخصصان، انتقال ارتعاشات خرک به کاسه را تنها وظیفه‌ی پوست تار می‌دانند اما عده‌ای دیگر، انتقال ارتعاشات خرک به هوای داخل کاسه را نیز جز وظایف پوست تار برمی‌شمرند. پوست تار مرغوب باید بدون سفیدک، بدون چربی، یک‌دست وشیشه‌ای باشد. بر همین مبنا پوست تار درجه یک با استفاده از بهترین مواد اولیه و بر اساس کاراترین شیوه‌های دباغی پوست برای تار تولید میشود که میتوانید آن را از ساز ۲۴ تهیه کرده و برای ساز خود مورد استفاده قرار دهید.
خرک: خرک توسط دو پایه‌ی کوچک بر روی پوست کاسه نصب میشود و دارای شیار‌های کم عمقی است که هر کدام از سیم‌ها جداگانه از آنها عبور می‌کنند. خرک دارای طول حدودا ۵ و ارتفاع ۲ سانتی متر است. جنس خرک شاخ یا استخوان است.
در تمامی سازهایی که خرک (Bridge) دارند، وظیفه این قطعه نگه داشتن سیم های ساز در ارتفاعی مشخص و ایجاد امکان ارتعاش سیم ها و به دنبال آن انتقال این ارتعاش به صفحه رزنانس ساز و در نهایت به داخل کاسه طنینی ساز است. شکل و جنس خرک ساز تار با خرک سازهایی مثل سه تار، سنتور، کمانچه، … متفاوت است و هم چنین از آنجایی که کاسه تار با پوست پوشانده می شود، بنابراین خرک تار به طور مستقیم با پوست کاسه در ارتباط است.
دسته تار: دسته ساز تار از یک طرف به نقاره (کاسه کوچک) و از طرف دیگر به سرپنجه‌ی ساز متصل است. دسته ساز تار یک لوله‌ی توپر چوبی است که چوب آن را از چوب‌های سخت و محکم مانند توت یا گردو انتخاب می‌کنند. دسته دارای طول تقریبی ۵۰ و قطر تقریبی ۴ سانتی متر است. قسمتی که انگشت گذاری میشود صاف و مسطح است و پشت آن حالت نیم دایره دارد.
در طرفین سطح صاف دسته (سطحی که انگشت گذاری میشود) دو رشته نوار از جنس استخوان نصب می‌کنند تا هم دسته را زیبا کند و هم از فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت‌ها جلوگیری کند.
سازهایی نظیر تار به قطعاتی احتیاج دارند که به طور سنتی از استخوان طبیعی حیوانات مثل ساق شتر ساخته می‌شده‌اند؛ اما به مرور زمان، مواد دیگری جای آنها را گرفتند. استخوان مصنوعی تار معمولاً ترکیبی از مواد رزین‌دار است که بافت دارد، قابل سنباده‌کاری است و رنگ می‌پذیرد. استخوان مصنوعی تار در دو قطعه‌ی باریک و یک قطعه‌ی مستطیلی کوچک برای بالای سرپنجه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سرپنجه ساز تار: سرپنجه در ابتدای دسته‌ی ساز قرار می‌گیرد و یک جعبه‌ی کوچک توخالی از جنس چوب کاسه‌ها است. در سر پنجه به تعداد سیم‌های ساز تار گوشی نصب شده است. (شش گوشی) استخوان مصنوعی تار معمولاً ترکیبی از مواد رزین‌دار است که بافت دارد، قابل سنباده‌کاری است و رنگ می‌پذیرد. استخوان مصنوعی تار در دو قطعه‌ی باریک و یک قطعه‌ی مستطیلی کوچک برای بالای سرپنجه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گوشی‌های ساز: همانطور که گفتیم ساز تار دارای شش گوشی به تعداد سیم هایش است. گوشی‌ها به شکل میخ‌های درشت و سر پهن هستند که یک سر آن پهن‌تر است و هنگام کوک کردن به کمک دست نوازنده به چپ و راست می‌چرخد و سر دیگر آن باریکتر است و یک سر سیم به آن میپیچد و داخل فضای سرپنجه قرار می‌گیرد.
یکی از قطعات اصلی و مهم ساز تار، گوشی کوک است. گوشی های کوک که در قسمت سرپنجه و جعبه گوشی قرار می گیرند، وظیفه کوک کردن هر کدام از سیم های ساز تار را بر عهده دارند. جنس و ظرافتی که در طراحی گوشی ها به کار گرفته می شود نشانگر کیفیت کلی آنها است و انتخاب گوشی های خوب برای ساز تار به طور قطع در سهولت کوک شدن ساز و کیفیت بهتر نگهداری کوک موثر است.
شیطانک: قطعه‌ای باریک و به ارتفاع ۲ میلی متر است که بین دسته ساز تار و سرپنجه قرار می‌گیرد و عرضی برابر دسته ساز دارد. شیطانک نیز مانند خرک دارای شیار‌های کم عمقی است که سیم‌ها از آنها عبور می‌کنند و به سمت گوشی‌ها می‌روند.
بین دسته و سرپنجه تار قرار می‌گیرد و سیم‌ها از طریق شیار‌های آن به سمت گوشی‌ها هدایت می‌شوند. جنس شیطانک معمولاً از استخوان یا شاخ طبیعی است.
دستان: بر روی دسته‌ی ساز تار ۲۸ دستان بسته میشود که از جنس زه (روده‌ی تابیده‌ی چهارپایان) یا نخ نایلون هستند. هر دستان را سه یا چهار دور به دور دسته تار می‌بندند و گره می‌زنند تا گره‌ها در شیار‌های ایجاد شده در سطح بالایی طول دسته قرار بگیرد. دستان‌ها با فواصل معین از یکدیگر قرار می‌گیرند، ولی بعضی دستان‌ها تا حدی می‌توانند حرکت کنند.
در ساختمان آنها از پرده کمک گرفته شده است. پرده‌ی تار و سه‌تار در واقع رشته‌هایی با ضخامت و کیفیت مشخص هستند که با پیچیدن آنها روی دسته‌ی ساز و قرار دادن انگشت در محل مقرر، اندازه‌ی موثر سیم به میزان دلخواه تغییر کرده و صدای متناظر هر نت تولید میشود. پرده‌ی تار به صورت سنتی از جنس روده‌ی گوسفند ساخته می‌شده اما امروزه از الیاف مصنوعی مثل نخ‌های پلاستیکی و نایلون نیز برای تولید آن استفاده میشود.
سیم گیر: یکی از اجزای سازنده‌ی تار سیم‌گیر نام دارد که به طور سنتی از چوب، استخوان و یا شاخ ساخته میشود. سیم‌گیر تار در بخش انتهایی کاسه نصب شده و شیار‌های آن، حلقه‌های تابیده شده‌ی یک سر سیم‌ها را به دور خود نگه می‌دارد.
قطعه‌ای کوچک در انتهای بدنه‌ی کاسه است که شیار‌هایی دارد تا گره یک سر سیم بر روی آن قرار بگیرد. سیم گیر از جنس چوب یا استخوان انتخاب میشود.
سیم‌های ساز تار: تار دارای شش سیم با قطر‌های متفاوت است؛ که معمولا سیم‌های اول و دوم سفید رنگ و به قطر‌های ۱.۸ تا ۲ میلی متر و سیم‌های سوم و چهارم از جنس برنج و زرد رنگ و به قطر‌های ۱.۸ تا ۲.۲ است که این سیم‌ها دو به دو باهم همصدا کوک می‌شوند. سیم پنجم فلزی سفید رنگ با قطر کمتر هم‌صدای سیم‌های اول و دوم کوک میشود و به آن واخوان می‌گویند. سیم ششم فلزی زرد رنگ با قطر ۳.۸ میلی متر است که یک اکتاو بم‌تر از سیم‌های اول و دوم کوک میشود که به آن سیم بم نیز می‌گویند.
پوست تار: پوستی که روی کاسه‌های ساز قرار می‌گیرد هرچه صاف‌تر و بدون چربی باشد پوست بهتری است. در تار های با کیفیت از بره تودلی برای پوست تار استفاده میشود. در تار های معمولی از پوست ماهی و پوست های متفرقه استفاده میشود.
سفتی پوست بر روی صدای ساز موثر است و می‌تواند باعث گز زدن شود. پوست تار حتی حرارت دستی که روی ساز قرار می‌گیرد را نیز جذب می‌کند و از حالت خود خارج میشود.
چگونه یک تار خوب را تشخیص دهیم؟
برای انتخاب ساز خود بهتر است مواردی که در صفحه خرید تار گفته شده است را مرور کنید. در اینجا نیز به صورت نکته ای اشاره ای به مهم‌ترین ویژگی های یک ساز مرغوب می‌کنم. توجه داشته باشید، که موارد زیر توسط استاد شما قابل تشخیص و تایید است. چرا که تشخیص آنها برای نوازنده نوآموز تار کار آسانی نیست.
- قیمت یک تار خوب معمولاً قیمت پایینی ندارد چرا که برای ساخت تار مهارت و زمان زیادی را می‌طلبد.
- تار باید در شرایط مناسب (از نظر آب و هوایی) نگهداری شده باشد. یعنی در فروشگاه ساز، رطوبت و تغییرات دمایی باعث خراب شدن ساز نشده باشد.
- ترک یا شکستگی در سطح تار وجود نداشته باشد.
- پوست تار به مرور زمان شل نشده باشد.
- پوست روی کاسه ساز، صاف و دارای چربی کم باشد.
- برای شیطانک و خرک ساز از استخوان استفاده شده باشد.
- وزن یک تار نرمال حدود 2 تا 2.300 کیلو گرم باید باشد.
- گوشی‌های ساز از نظر سفتی متعادل باشد.
- دسته تار، انحنا و تاب نداشته باشد.
- فاصله بین سیم و دسته تار ، به صورت معمول باید 2 میلی‌متر است.
